Tezhib sanatı ...

[hüsna]

TEZHİP HAKKINDA

Eski bir süsleme sanatıdır. Tezhip, arapca zehep (altın) sözcüğünden türemiştir, “altinlama, yaldızlama” anlamına gelir, Çoğulu olan “tezyina” “süslemeler” demektir. Tezhip günümüzde daha çok İslam kökenli kitap bezeme sanatlarına verilen addır.Türk tezhip sanatını, altın kullanarak yapılan kitap süsleme sanatı diye tanımlayabiliriz, Ama tezhip yalnız altınla değil boya ile de yapılır. Sadece kitaplara değil, hat levhalarına, fermanlara, hatta ahşap ve deri üzerine geleneksel motiflerimizin uygulandığı tezyinattır. Tezhip yapan kişilere müzehhip veya müzehhibe denir." Tezhip doğuda olduğu kadar batıda da uygulama alanı bulmuş bir sanattir. Özellikle ortaçagda Hiristiyanlik'in kutsal metinlerini, dua kitaplarini süslemede yogun biçimde kullanilmistir. Ama zaman içerisinde kitaplarda da resim öne çikmis, tezhip yalnizca basliklardaki büyük harfleri süslemekle sinirli kalmistir.

Türkler'de tezhibin geçmisi Uygurlar'a kadar uzanir. Mani dininin Uygurlar arasinda yayildigi 9. yüzyilda tezhip sanati da görülmeye baslanmistir. Bu dönemde Islam ülkelerinde de tezhip yaygin bir sanatti. Anadolu'ya Selçuklular'in getirdigi tezhip en geliskin dönemini Osmanlilar zamaninda yasamistir. 15. yüzyilda Misir'da Memlûk sanatçilari ayri bir üslup gelistirmisler, ayni dönemde Iran'da ve ardindan Timurlular'in egemen oldugu Herat, Hive, Buhara, Semerkant gibi merkezlerde tezhip sanati büyük gelisme göstermistir. Herat'ta gelistirilen üslup daha sonra da Iran tezhip sanatini büyük ölçüde etkilemistir. Osmanli sanatçilari da 15.-16. yüzyillarda Iran'la artan iliskiler sonucunda Herat Okulu'nun birçok özelligini yapitlarinda kullanmis, yeni biresimler yaratmislardir. 18. yüzyilda Osmanli tezhip sanati gerilemeye yüz tutmus, klasik motiflerin yerini kaba süslemeler almaya baslamistir. 19. yüzyilda ise sanatin hemen her alanini saran bati etkisi tezhibe de yansimis, örnegin Klasik dönemde tek olarak kullanilan çiçek motifleri vazolar, saksilar içinde buketler halinde görülür olmustur.

Tezhipte temel malzeme altin ya da boyadir. Altin, dövülerek ince bir tabaka haline getirilmis varak olarak kullanilir. Altin varak su içinde ezilip jelatinle karistirilarak belli bir kivama getirilir. Boya ise genellikle toprak boyalardan seçilirdi. Sonralari sentetik boyalar da kullanilmistir. Tezhip sanatçisi (müzehhip) bir kâgidin üstüne çizdigi motifi önce sert bir simsir ya da çinko altligin üstüne koyarak çizgileri noktalar halinde igneyle deler. Sonra bu delikli kâgidi uygulanacagi zeminin üstüne koyarak delikleri yapiskan bir siyah tozla doldurur. Delikli kâgit kaldirildiginda motifin uygulanacak zemine çiktigi görülür. Bu motif iyice belirginlestirilip altinla ya da boyayla doldurularak tezhip meydana getirilir.

Tezhip ile Minyaturu karıstırmamak gerekir. Minyatür daha cok tasvire dayanir.Bitki, hayvan, insan ve/veya mekan tasvirleri icerir. Minyaturler yapildiklari donemin sanat anlayisi ile paralel olarak, genellikle iki boyutlu tasvirlerdir. Tezhip ise basit bir anlatimla cogunlukla stilize edilmis bitki formlari ya da desenlerden olusan kimi zaman simetrik tasarimlardir.Gunumuz Turkiyesinde Tezhip de oldukca tutucu, klasik yaklasim denilen bir akim vardir. Klasik yaklasim, tarih boyunca yaratilmis ve kullanilmis formlar ve desenleri yinelemek, form ve desenlerin ana yapisini bozmadan degisik kompozisyonlarda kullanmaktir. Buna karsin, bazi Münevver Üçer gibi Tezhip sanatcilari ise klasik form ve desenleri kendi gorus ve algilarina gore degistirerek degisik kompozisyon ve malzemelerle daha ozgur bir yaklasim tarzi kullanmaktadirlar. Zaman icinde unutulmaya birakilmis zarif ve zor sanat son 10 yil icinde bu sanata gonul vermis cesitli grup ve kisilerce canlandirilmistir. Gunumuzde pek cok universitemizde Tezhip bolumlerinde ve özel kurslarda yetenekli sanatcilar yetistirilmektedir. Eski sanatcilara bir kac ornek vermek gerekirse, ilk akla gelen isimler Rikkat Kunt ve Ülker Tansı olacaktir. Yaşayan sanatçılarımız arasında ise Çiçek Derman, Gülnur Duran, Şahin İnalöz, Cahide Keskiner, Ülker Erke, Melek Anter and Münevver Üçer sayılabilir. Hat ve cilt sanatlarında altınla yapılan tezhibe halkari denir. Rumi ve Hatayi üsluplarında, kitapların zahriye, hatime, başlık, serlevha, mihrabiye kısımları tezhiple süslenir. Küçük yıldız ve çiçeklere nokta, geometrik olanlara mücevher, altıgenlere şeşhane, beşgenlere seberk denir. Kuran'da secde ayetlerine denk gelen yerlerde vakıf gülü, hizip gülü, cüz gülü bulunur. Varakçı ve cetvelkeş denilen ustalar vardı. Kalemfırça, zehmühre, boyalar müzehhebin aletleriydi.